Mimarlık, özellikle
20. Yüzyılın sonuna doğru düşünsel alandan büyük ölçüde beslenmiştir. Bu,
bir taraftan yüzyılın başlarında kuramcı-sanatçılar, diğer taraftan
da felsefe ve onunla uğraşanların açtığı ve geliştirdiği alanlar sayesinde
olmuştur.
Yüzyılın en önemli düşünürleri
-Bertrand Russel, Ludwig Wittgenstein, Martin Heidegger ve başkaları -
çözümlemelerinin odak noktalarını fikirlerden uzaklaştırıp düşünceyi ifade
etmeye yarayan dil üzerine kaydırdılar. Filozoflar ve mantıkçılar,
dilbilimciler ve semiyolojistler, hepsi de dil dedektifidirler ve tek bir
şey üzerinde anlaşmış gibidirler: "Anlamlı düşünmeyi sağlayan nedir?" sorusuna
farklı yollardan da olsa "dilin yapısı" yanıtını verirler.
Yapısalcılığın Kısa
Serüveni
Felsefe alanında Ferdinand
de Saussure, yeni bir düşünme sistemini başlatacak bir takım önermelerde
bulunmuştur.. Saussure dilbilim üzerine çalışmaktaydı. Kendi öncüllerinin
tersine o dilbilimi, dilin tarihsel kökenlerini araştırmak olarak görmemiştir.
O, dilin işlemesini sağlayan, temelde yatan kural ve uzlaşımları, bireysel
sözü değil, dilin toplumsal ve kollektif boyutunu, kullanımı değil grameri,
ifadeleri değil kuralları bulmaya çalışmıştır. Konuşan herkesin bilinçsiz
düzeyde paylaştığı, dilin altyapısını bulmaya, tarihsel gelişme ile ilgili
olması gerekmeyen bu "derin yapı"yı aramıştır.
Postmodern teoriyi ele
aldığımızda, bu yüzyılın dil saplantısının bir sonucu olduğunu görürüz.
Sausurre bu teoriye büyük önem taşıyan bir ikili model miras bırakmıştır.
Bu modele göre dil, ikili karşıtlıklarla işleyen bir işaret sistemidir.
Her dilde belli ses imgelerinin (a, e, c, d gibi) bir araya gelerek oluşturduğu
ses paketleri (sözcükler) olan bir gösteren ve ona karşılık gelen bir kavramsal
çağrışım, yani gösterilen söz konusudur. Saussure'ün ikili düzeni,
metinlerin yanısıra diğer "söylemlere" de uygulanabilir. Bu semiyoloji
(göstergebilim)in alanıdır.
Saussure'ün ikili karşıtlığı
1950'lerde sibernetiğe uygulandı ve dijital bilgisayarların hızla gelişmesini
sağladı. Dijital sistem, gündelik aritmetik işlemlerde kullandığımız on
rakam yerine yalnızca 1 ve 0 rakamlarını kullanır. Bilgisayarda bilgi iletimi,
elektronik devrelerin açık ya da kapalı olmasıyla sağlanır.
İkili sistemin teknolojiye
uygulanması (enformasyon teorisinin dijital yönü) aynı yıllarda Lévi Strauss'u
mekanik bir iletişim teorisini benimsemeye yöneltti. Bu teoriye göre dil,
düşünmeyi sağlayan sistemdir. Düşünme, kültür içinde yerleşmiş insan ürünleriyle
çevre (doğa) arasındaki karşılıklı iletişim içinde meydana gelen çıktıdır.
Ona göre, bir sistem içinde kavramsal kategoriler inşa etmek, anlam yaratmanın
özüdür ve bu sürecin kalbinde Saussure'ün ikili karşıtlık diye nitelendirdiği
yapısı vardır. Lévi Strauss, Saussure'ün dil kuramını yemek pişirme,
giyim, akrabalık sistemleri ve özellikle de mitler ve masallar gibi tüm
kültürel süreçleri içerecek bir yapısal sisteme genişleten yapısalcı antropologdu.
Lévi Strauss için dilin
pragmatik boyutu, yani kategoriler sistemi daha önemlidir. Anlam
yaratmanın özü olan ikili karşıtlıkları kullanarak kategoriler inşa etme
edimi, en saf biçimiyle evreni oluşturan birbiriyle ilişkili iki kategori
sistemidir. Mükemmel bir ikili karşıtlıkta her şey ya A kategorisinde ya
da B kategorisindedir ve dünyaya bu tür kategorileri uygulayarak onu anlamlandırmaya
başlarız. Mutlak bir kategori olarak A tek başına var olamaz, varlığı B
kategorisi ile yapısal ilişkisine bağlıdır. A kategorisinin anlamlı olmasının
tek nedeni onun B kategorisi olmamasıdır.
Lévi Strauss'a göre, ikili
karşıtlıkların inşası temel, evrensel anlamlandırma sürecidir. İnsan beyninin
bilgiağı karmaşıklığı, tıpkı elektronik benzeri olan olan bilgisayarlar
gibi, sonsuz sayıda ikili karşıtlık üretmeye elverişlidir.
Ancak doğa böyle değildir:
doğa kesin kategorilerden çok, karşılaştırılabilen bir süreklilik göstermektedir.
Doğada aydınlık ve karanlığı birbirinden ayıran kesin bir çizgi yoktur;
aydınlanma ve kararmanın devam eden bir süreci sözkonusudur.
Yapısalcılığın görevi dünyanın ne
olduğunu değil, insanların bu dünyayı nasıl anlamlandırdıklarını keşfetmektir.
Peki ya mimarlık?
Kültür içine yerleşmiş
bir insan ürünü olarak mimarlık da, insanın doğayla karşılıklı ilişkisi
içerisinde ortaya çıkan düşüncenin bir yansımasıdır. Bir kere yaratıldıktan
sonra diğer kültürel varlıklar ve çevre ile etkileşim içinde meydana gelen
düşünmenin bir parçası olacaktır. Böylece kendinden sonra üretilecek ürünler
için en azından üretilmiş olduğu için bir kategori teşkil edecek ve daha
sonra üretilecek mimari ürünler için ortaya konacak düşünce biçimini etkileyecektir.
Artık orada bir mimari ürün vardır. Var olma özelliğini taşıyan diğer binalarla
aynı kategoriyi paylaşmaktadır.
Mimari bir çizimde ifadesini
bulmayan bir anlatım, belli bir kategoriye dahil edilemeyen bir çizgi,
tarama ya da boyamadan başka ne olabilir? Ya da yine bir ifadeyi güçlendirmek
için yapılan boyama, işlev açısından farklı kategorilere yerleştirdiğimiz
mekanların görselleştirilmesinden başka nedir?
Mimari tasarımın kalbinde
yatan dolaşım alanlarıyla mekanların birbirinden ayrış(tırıl)ması, yaratılan
mekanları insanın boyutlarına uygun olup olmaması kategorilerine göre değerlendirilmesi,
mimari tasarım sırasında da düşüncelerimizi sistematize etmenin örnekleridirler.
Sonuçta ortaya çıkan ürünü düşünce biçimiz büyük ölçüde belirlemektedir.
Mimari ürünler insanın düşüncesinin somutlaşmasıysa, düşünce araçlarının
ve insanın nasıl düşündüğünü açıklamaya çalışan kuramların bu ürünler üzerinde
işleyişini sınamak araştırmaya değer bir konu gibi gözükmektedir.
